12 اصل برای طرح‌ریزی و نقشه ساختمان

اصول طرح ریزی ساختمان، به‌اندازه‌ی قوانین طبیعت، سفت‌وسخت و غیرقابل تغییر نیستند. برخی اوقات، ضروری است تا تغییراتی در این اصول اعمال شود و فرد، باید نقایصی را که در این اصول وجود دارد، برطرف نماید.

12 اصل مبنا برای طرح‌ریزی ساختمان به شرح زیر است:

• منظر (جهت اتاق‌ها و بخش‌های ساختمان)
• چشم‌انداز (نما یا ویوی ساختمان)
• الزامات مرتبط با اسباب و اثاثیه
• وسعت فضا
• گروه‌بندی
• چرخش
• سرویس‌های بهداشتی
• زیبایی
• حریم خصوصی
• انعطاف‌پذیری
• ملاحظات اقتصادی
• ملاحظات عملی

در ادامه هر یک از این اصول را یک‌به‌یک، به‌صورت خلاصه تشریح خواهیم نمود.

1. منظر

منظر درواقع، چیدمان اتاق‌ها در ساختمان با در نظر گرفتن 4 جهت است، به‌طوری‌که تمامی کسانی که در ساختمان حضور دارند، بتوانند از امکانات رفاهی طبیعی مانند نور خورشید، باد، مناظر و غیره لذت ببرند.

درصورتی‌که یک اتاق، نور و هوا را از تمامی جهت‌های خاص دریافت نماید، گفته می‌شود که این اتاق، منظرِ آن جهت را دارد. تمامی اتاق‌های خانه باید منظر خاصی داشته باشند. در زیر به برخی از منظرهای لازم که باید در اتاق‌های ساختمان وجود داشته باشند، اشاره‌شده است.

• اتاق‌های نشیمن: این اتاق‌ها باید منظر رو به جنوب یا جنوب شرقی داشته باشند. در زمستان، خورشید رو به جنوب و در تابستان، رو به شمال یا بالای سر می‌تابد؛ بنابراین درصورتی‌که این منظر برای یک اتاق در نظر گرفته‌شده باشد، این اتاق در زمستان نور خورشید بیشتری را می‌گیرد و در تابستان هم خنک‌تر خواهد بود.
• اتاق‌خواب: این اتاق‌ها باید دارای منظر غربی یا جنوب غربی باشند، زیرا باد و نسیمی که لازم است تا در اتاق بپیچد، در تابستان، از این سمت می‌وزد.
• آشپزخانه: باید دارای منظر شرقی باشد تا در ساعات صبح، نور گرفته و هوا را نیز تازه و تصفیه کند.
• ایوان یا گالری: این قسمت باید دارای منظر شمالی یا شمال شرقی باشد.
• اتاق مطالعه، کلاس‌های درس یا استودیوها: باید با منظر شمالی ساخته‌شده باشند، زیرا نوری که به آن‌ها از سمت شمال وارد می‌شود، پخش‌شده و به‌صورت یکنواخت در آن توزیع می‌شود.

2. چشم‌انداز

چشم‌انداز، نما و یا ویوای است که ساکنین ساختمان تمایل دارند تا اتاق‌های مختلف ساختمان داشته باشند. چشم‌انداز بر اساس قسمت‌های خاص اطراف ساختمان یا محل‌های بدی که در اطراف آن وجود دارند، مشخص می‌شود. مثلاً در اطراف یک ساختمان ممکن است یک باغ گل و یا محل زباله وجود داشته باشد.

بر همین اساس باید محل درب‌ها و پنجره‌ها مشابه با منظر تعیین شوند. درهرصورت، یک چیدمان خوب را نباید صرفاً به خاطر داشتن یک چشم‌انداز خوب، فدا کرد. استفاده از پنجره‌های رو به بیرون یا استفاده از پنجره‌های باز در طرفین وجوه کور سکو، می‌تواند به شما کمک کند تا بتوانید نماهای داخلی ساختمان را پنهان نمایید.

3. الزامات مربوط به اسباب و اثاثیه

اسباب و اثاثیه یکی از الزاماتی است که در هر اتاقی وجود دارد. در اتاق‌های نشیمن، اتاق‌های نقاشی، آشپزخانه، کلاس‌های درس، دفاتر کار، آزمایشگاه، اتاق‌های بیمارستان و غیره، اسباب و اثاثیه‌های خاصی وجود دارند. در تمامی اتاق‌ها باید فضای کافی وجود داشته باشد، به‌طوری‌که تمامی اسباب و اثاثیه‌های لازم در آنجا شوند و بیشترین تعداد افرادی هم که باید در آن اتاق حضورداشته باشند، در آنجا شوند و با دردسر و شلوغی روبرو نشوند.

4. وسعت فضا

برای به دست آوردن وسعت فضا، باید بدون آن‌که طرح با مشکل و محدودیت مواجه شود، از کمترین ابعاد یک اتاق بیشترین منافع را به دست آورد. برای استفاده از فضا باید از هر گوشه و کناری که در ساختمان وجود دارد، به‌خوبی استفاده شود.

در ساختمان‌های مسکونی، باید از فضاهای مختلف برای انبار کردن وسایل مختلف و با اهداف خاص استفاده نمود. این کار را می‌توان با تعبیه‌ی کمد دیواری و قفسه در دیوارها، سقف کاذب، قفسه‌های چوبی و غیره انجام داد. در یک فضای مشخص، طراحی یک اتاق مستطیلی بسیار مفیدتر از یک اتاق مربعی است. نسبت طول و عرض برای یک اتاق باید عددی بین 2/1 تا 5/1 باشد. اگر این نسبت، بیشتر از این مقدار باشد، اثرات بدی خواهد داشت. درصورتی‌که ضرورتی وجود نداشته باشد، یک اتاق کوچک نباید زیاد بلند ساخته شود.

5. گروه‌بندی

گروه‌بندی بدین معنا است که اتاق‌های مختلف ساختمان باید بر اساس ارتباطات آن‌ها با یکدیگر ازنظر دعوت از افراد و جابجایی در میان آن‌ها طراحی شوند. اتاق‌های ساختمان باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که رابطه‌ی درستی بین مورداستفاده‌ی آن‌ها وجود داشته باشد و بر همین اساس، باید نزدیک به یکدیگر قرارگرفته باشند.

گروه‌بندی برای یک ساختمان مسکونی

• اتاق‌های غذاخوری باید نزدیک به آشپزخانه طراحی شوند.
• آشپزخانه باید دور از اتاق نشیمن اصلی تعبیه‌شده باشد.
• اتاق‌های خواب اصلی باید دسترسی مستقل و جداگانه‌ای به سرویس‌های بهداشتی داشته باشند.

در یک ساختمان اداری، بیمارستان و سایر ساختمان‌های مشابه هم بخش‌های اداری باید در وسط قرارگرفته باشند تا دسترسی به آن‌ها آسان بوده و خدمات به‌صورت اقتصادی ارائه شوند.

6. چرخش

دسترسی به اتاق‌ها یا ارتباطات داخلی بین آن‌ها در یک طبقه‌ی خاص یا بین طبقات مختلف، تحت عنوان چرخش شناخته می‌شود. چرخش بین اتاق‌ها در یک طبقه، چرخش افقی نام دارد، مانند محل‌های عبور، راهروها، هال و غیره. چرخش میان طبقات مختلف نیز به‌عنوان چرخش عمودی شناخته می‌شود، مانند راه‌پله‌ها و آسانسورها. چرخش افقی باید به‌صورت مستقل، کوتاه و مستقیم در نظر گرفته شود و نباید هیچ مزاحمتی را برای حریم خصوص اتاق‌ها به وجود آورد. تمامی محل‌های عبور باید دارای نور و تهویه‌ی خوب و کافی باشند.

راه‌پله‌ها نیز باید نور و تهویه‌ی کافی داشته باشند و پله‌ها نیز باید دارای عرض، ارتفاع و اندازه‌ی کف مناسب باشند. پله‌ها نیز نباید زیاد پیچ بخورند.

7. سرویس‌های بهداشتی

ملاحظات مربوط به سرویس‌های بهداشتی نه‌تنها شامل طراحی مستراح‌ها، حمام‌ها، حوضچه‌های شستشو و سینک‌ها هستند، بلکه باید نور و تهویه‌ی کامل هم برای آن‌ها در نظر گرفته شود.

برای آن‌که شرایط بهداشتی خوب در یک ساختمان فراهم شود، تمامی قسمت‌های مختلف در آن باید دارای نور و تهویه‌ی کافی و مناسب باشند. این کار را می‌توان به‌صورت طبیعی و یا با استفاده از روش‌های مصنوعی (سیستم‌های تهویه‌ی مطبوع) انجام داد.

تجهیزات لازم برای تسهیل در نظافت ساختمان نیز باید نصب شوند. مستراح‌ها، دستشویی‌ها، توالت‌ها سرپایی و حمام‌ها باید بر اساس تعداد ساکنین به تعداد کافی تعبیه شوند و به‌راحتی بتوان از آن‌ها استفاده نمود.

8. زیبایی

زیبایی درواقع همان تأثیر کلی‌ای است که به‌واسطه‌ی ارتفاع و چیدمان عمومی طرح در یک ساختمان به چشم می‌آید. برای دستیابی به یک ساختمان زیبا، بهتر است که اول، ارتفاع ساختمان در نظر گرفته شود و سپس کل طرح بر اساس آن تنظیم شود.

انتخاب محل برای یک ساختمان، تأثیر بسیار زیادی بر روی زیبایی آن خواهد داشت. درصورتی‌که ساختمان در یک محل گود قرارگرفته باشد، اساساً زیبایی نخواهد داشت؛ اما اگر ساختمان بر روی یک نقطه‌ی مرتفع قرار داشته باشد، بسیار زیبا به نظر خواهد رسید. درصورتی‌که یک ساختمان در زمینی قرار گیرد که رو به بالا قرار دارد و درصورتی‌که این ساختمان در شیب رو به عقب آن بنا شود، همواره یک ارتفاع و زیبایی خاص خواهد داشت.

9. حریم خصوصی

حریم خصوصی یکی از ملاحظات مهم در طرح یک ساختمان به‌حساب می‌آید. حریم خصوصی ممکن است در خود ساختمان، یعنی از یک بخش ساختمان نسبت به بخش دیگر آن مطرح باشد. همچنین حریم خصوصی ممکن است نسبت به ساختمان‌های مجاور و خیابان و سایر موارد مشابه برای یک ساختمان مطرح شود.

در ساختمان‌های مسکونی، تمامی اتاق‌ها باید دارای یک حریم خصوصی مشخص باشند. برای ایجاد این حریم خصوصی باید ورودی اتاق‌ها، مسیر دسترسی و نحوه‌ی رسیدن به آن‌ها به‌دقت طراحی شود. برای تأمین یک حریم خصوصی خوب در داخل یک ساختمان می‌توان اتاق‌ها را به‌صورت منطقی و خوب، گروه‌بندی نمود. همچنین درب‌ها و پنجره‌ها، لابی‌ها یا پرده‌ها نیز باید به شکل درست خود طراحی شوند. حریم خصوصی در توالت‌ها، مستراح‌ها، دستشویی‌ها و توالت‌های سرپایی نیز باید به‌طور کامل رعایت شود.

10. انعطاف‌پذیری

انعطاف‌پذیری بدین معنا است که اتاق‌ها باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که علاوه بر مورداستفاده‌ی اصلی آن‌ها که برای آن طراحی‌شده‌اند، بتوان در صورت لزوم تغییراتی را در آن‌ها به وجود آورد و سپس از آن‌ها برای اهداف دیگری هم استفاده کرد.

در طراحی خانه‌هایی که برای خانواده‌هایی با سطح متوسط ساخته می‌شوند یا در ساختمان‌هایی که ملاحظات اقتصادی به‌عنوان مهم‌ترین جنبه مطرح است، این انعطاف‌پذیری همواره باید مدنظر قرار داده شود.

درصورتی‌که در بعضی از موارد، جماعتی در درون یک‌خانه گرد هم جمع می‌شوند و نیاز به فضای بیشتری در آن خانه وجود دارد، می‌توان دیوارهای پارتیشنی یا پرده‌هایی را بین اتاق‌های نقاشی یا اتاق‌های غذاخوری تعبیه نمود تا در مواقع ضروری بتوان آن‌ها را جمع کرد و به فضای بیشتری دست پیدا نمود.

11. ملاحظات اقتصادی

ملاحظات اقتصادی، یکی از عوامل بسیار مهم در طرح‌ریزی یک ساختمان است. برای آن‌که بتوان طرح پیشنهادی را با منابع و سرمایه‌ی موجود برای ساختن ساختمان متناسب نمود، باید تغییرات مشخصی را در طرح اولیه اعمال کرده و برخی از قسمت‌ها را نیز حذف نمود.

اما درعین‌حال که باید ملاحظات اقتصادی را در نظر گرفت، استحکام و دوام لازم برای سازه نباید کم شود.

برخی از کارهایی می‌توان در ساخت در نظر گرفت تا به مزایای اقتصادی دست‌یافت، به شرح زیر است:

• تعبیه‌ی امکانات ساده برای بالا رفتن در ساختمان، عدم طراحی ایوان، لابی‌ها و غیره.
• شیب‌های تندتر برای پله‌ها، پیچ بیشتر در راه‌پله‌ها.
• در نظر گرفتن ارتفاع کمتر برای اشکوب نسبت به قسمت برهنه- کمترین مقدار.
• استفاده از اندازه‌های استاندارد برای اجزاء و مواد مختلف.

12. ملاحظات عملی

علاوه بر تمامی اصولی که برای طرح‌ریزی در خصوص آن‌ها صحبت شد، مواردی هم در عمل وجود دارند که باید به آن‌ها توجه شود. در زیر به برخی از آ‌ن‌ها اشاره‌شده است:

• اولین ملاحظه‌ای که باید در نظر گرفته شود، ساکنین ساختمان هستند. استحکام، پایداری، راحتی و آسایش کافی باید برای ساکنین در نظر گرفته شود.
• در طراحی باید ملاحظاتی در نظر گرفته شود تا بتوان در آینده، بدون آن‌که نیازی به باز کردن قسمت‌های مختلف وجود داشته باشد، بتوان از آن‌ها برای کاربردهای دیگری هم استفاده نمود.
• ساختمان باید به‌اندازه‌ی کافی قدرتمند باشد و باید بتواند در برابر عوامل طبیعی (مانند زلزله، سیل، توفان و غیره) به‌اندازه‌ی کافی مقاومت داشته باشد.
• ارتفاع نما هم باید ساده باشد و هم باید جذاب جلوه نماید. درصورتی‌که از ایوان‌ها و دالان‌های زیادی در ساختمان استفاده شود، ارتفاع نما برای مدتی جذاب خواهد بود، اما درنهایت، طراحی‌های ساده برای نسل‌های مختلف مناسب‌تر خواهند بود.
• همواره باید تا حد ممکن از پارتیشن‌های قابل جابجایی استفاده نمود تا در صورت لزوم، بتوان آن‌ها را باز کرد و به فضای بیشتری دست پیدا نمود، اما اساساً اتاق‌های کوچک را نمی‌توان به‌راحتی بزرگ‌تر طراحی نمود.

نکات تکمیلی

از جهت درست استفاده نمایید

محل‌های نشیمن باید معمولاً رو به شمال ساخته شوند، به‌طوری‌که در طول روز، نور آفتاب به داخل ساختمان بتابد. این موضوع، یکی از ملاحظات اساسی به‌حساب می‌آید و بسیار کمک می‌کند تا انرژی لازم برای گرم کردن ساختمان در زمستان کاهش یابد. ورود نور خورشید به درون خانه از طریق درب‌ها و پنجره‌های صیقلی، باعث می‌شود تا محیط درون ساختمان در طول روز گرم شود و همین مسئله باعث می‌شود تا نیاز به گرمایش خانه به‌صورت مکانیکی در ساعات سرد در شب کاهش یابد. استفاده از توده‌ی حرارتی در داخل ساختمان می‌تواند کمک کند تا حرارتی که در طول روز تولیدشده است، ذخیره شود. این راهکار یکی از روش‌های عالی برای کاهش نیاز به گرمایش مکانیکی است.

شرایط آب‌وهوایی را در نظر داشته باشید

محل زندگی شما تأثیر بسیار زیادی بر روی نحوه‌ی طراحی خانه‌ی شما دارد. ساختمان‌ها بسته به محل آن‌ها، الزامات طراحی متفاوتی دارند. به‌عنوان‌مثال، اصول طراحی یک‌خانه در آب‌وهوای سرد با اصول طراحی موردنیاز در اقلیم گرمسیری و استوایی متفاوت است. به‌منظور اجتناب از مسائلی همچون افت حرارت و بهره‌ی حرارتی نامناسب، تهویه‌ی ناکافی در کل ساختمان یا گرمایی که بیش‌ازاندازه ذخیره می‌شود، لازم است اطمینان حاصل نمایید که اصول طراحی مرتبط برای اقلیم‌های مختلف رعایت شده‌اند.

امکان ورود نور را فراهم نمایید

درصورتی‌که فضاهای نشیمن خانه را رو به شمال طراحی نمایید، درب‌ها و پنجره‌های ساختمان امکان ورود نور مناسب به داخل ساختمان را فراهم می‌نمایند. نور مؤثر در طول روز می‌تواند نیاز به روشنایی الکتریکی در ساعات روز را کاهش داده و یا کلاً حذف نماید. درصورتی‌که محل و اندازه‌ی پنجره‌ها به‌دقت تعبیه‌شده باشند، استفاده از نورگیرهای سقفی و لامپ‌های لوله‌ای و همچنین سطوح داخلی با نوررنگی می‌توانند مزایای بیشینه‌ای را فراهم نمایند. در این صورت همچنین از اعمال بار اضافی بر روی سیستم‌های گرمایش و سرمایش نیز جلوگیری می‌شود. یکی از کارهای خوبی که می‌توان انجام داد، این است که بیشتر وجوه صیقلی رو به شمال باشند و مقدار کمی از آن‌ها نیز رو به شرق و غرب تعبیه شوند، زیرا در این صورت بیشترین و قوی‌ترین مقدار نور به ساختمان وارد می‌شود و خیلی هم دیر از ساختمان بیرون می‌رود. در اقلیم‌های گرمسیری نیز، پنجره‌های جنوبی امکان ورود نور را فراهم می‌نمایند، اما حرارت از طریق آن‌ها به درون ساختمان وارد نمی‌شود.

مقادیر کافی عایق هم برای آن در نظر بگیرید

تعبیه‌ی عایق مناسب برای ساختمان باعث می‌شود تا از انتقال ناخواسته‌ی هوای گرم یا سرد از درون ساختمان به بیرون از آن و برعکس جلوگیری به عمل آید. در روزهای زمستان، این عایق‌بندی تضمین می‌نماید که حرارت تولیدشده توسط دستگاه‌های مکانیکی یا تأمین‌شده به‌واسطه‌ی نور خورشید در درون ساختمان باقی می‌ماند و در تابستان هم باعث می‌شود تا سرمایشِ تولیدشده توسط سیستم تهویه‌ی مطبوع یا توده‌ی حرارتی که در درون ساختمان قرار دارد، به بیرون منتقل نشود. عایق را معمولاً در درون فضای سقف، زیر بام‌ها، در دیوارها، زیر کف‌های معلق و برخی اوقات در زیر و پیرامون دال‌های بتنی تعبیه می‌نمایند. عایق‌بندی در تمامی اقلیم‌های مختلف به‌عنوان یکی از ملاحظات مهم به‌حساب می‌آید، اما در اقلیم‌های سردتر از اهمیت بیشتری برخوردار است، زیرا درصورتی‌که مقدار عایق در این‌گونه اقلیم‌ها به‌اندازه‌ی کافی در نظر گرفته نشده باشد، باعث می‌شود تا حرارت از طریق سقف‌، بالا پشت‌بام، دیوارها و کف‌ها به بیرون از ساختمان منتقل شود.

تعداد سایبان‌های کافی برای نور خورشید تعبیه نمایید

 با استفاده از لبه‌های پشت‌بام، سایبان یا هودهای محافظ برای خورشید یا نقاط کور در بیرون، کاری کنید تا درب‌ها و پنجره‌ها در سایه قرار گیرند. تعبیه‌ی سایه به‌صورت مؤثر می‌تواند تا مقدار 90% از حرارت ناشی از نور مستقیم خورشید را بگیرد و حرارت ناشی از وجوه صیقلی رو به شمال را در تابستان کاهش دهد. استفاده از وسایل مختلف برای ایجاد سایه، ممکن است به‌صورت ثابت یا متحرک تعبیه شوند. این وسایل را باید با اندازه‌ی مناسب و در محل مناسب قرار داد تا بتوانند در ساعات مختلف در طول سال، در برابر ارتفاع خورشید مؤثر باشند. مثلاً به‌عنوان یک قاعده‌ی مبنا می‌توان لبه‌های رو به شمال پشت‌بام را به‌اندازه‌ی باریک در نظر گرفت که امکان ورود نور خورشید با زاویه‌ی کم به درون خانه فراهم شود، اما این بخش‌ها باید آن‌قدر هم عریض باشند که نور خورشید با زاویه‌ی زیاد در تابستان نتواند به درون خانه وارد شود. نوع و اندازه‌ی این وسایل، بسته به ناحیه‌ی اقلیمی، محل و بودجه‌ی خانه‌ی شما متفاوت خواهد بود.

مقداری تهویه‌ی طبیعی را هم مدنظر قرار دهید

در تمامی اقلیم‌های محیطی مختلف ضروری است تا امکان تهویه در درون خانه فراهم‌شده باشد. طراحی باید به‌گونه‌ای باشد که منافع حاصل از نسیم خنک در فصل تابستان، به‌ویژه در نواحی گرم‌تر به بیشترین حد ممکن خود برسند. در ساعات گرم روز، وزش نسیم عصرگاهی می‌تواند هوای گرمی را که در درون ساختمان جمع شده است، به بیرون هدایت نماید. برای آن‌که تهویه‌ی طبیعی در درون ساختمان هم اتفاق بیفتد، بهترین کار آن است که پنجره‌هایی با امکان باز و بسته کردن در سمت مخالف اتاق تعبیه شوند تا امکان ورود و چرخش باد در درون اتاق فراهم شود پنجره‌هایی که بتوان آن‌ها را به مقدار زیاد هم باز کرد، بسیار مفید هستند. این پنجره‌ها کمک می‌کنند تا هم‌زمان با بسته بودن درب‌های پایین، مقدار زیادی از هوای داغ از ساختمان به بیرون رانده شود. برای آن‌که هوای درون ساختمان هم سالم باقی بماند، باید از یک تهویه‌ی خوب بهره برد. در آب‌وهوای سرد که ساختمان کاملاً آب‌بندی‌شده و گرمایش برای مدتی طولانی در فصل زمستان در درون ساختمان انجام می‌شود نیز لازم است تا پنجره‌هایی با اندازه‌ی مناسب و در محل درست تعبیه شوند تا زمانی که نسیم می‌وزد، بتوان آن‌ها را باز کرد و از سیستم تهویه‌ی طبیعی استفاده نمود. بدین ترتیب یک دمای مطبوع در درون ساختمان به وجود خواهد آمد.

اتاق‌های قابل زندگی و کارآمد تعبیه نمایید

باید توجه داشته باشید که قرار است تا در خانه‌ای که طراحی می‌کنید، افرادی زندگی کنند. درصورتی‌که خانه‌ای را خوب و قابل زندگی طراحی کرده‌ باشید، بعداً این افراد می‌توانند بدون نیاز به تغییرات گران‌قیمت، تمامی نیازمندی‌های خود را برطرف نمایند. اتاق‌های نشیمن باید به‌اندازه‌ی کافی بزرگ طراحی‌شده باشند تا افراد، فضای زیادی را در آن برای خود احساس نمایند و همچنین بتوانند اسباب و اثاثیه‌ی خود را به‌دلخواه و به شکلی انعطاف‌پذیر در آنجای دهند. بدین ترتیب، می‌توانند به همان شکلی که دوست دارند، زندگی کنند. این کار به معنای دسترسی عالی به نور طبیعی و فضای نشستن در بیرون، در صورت نیاز هم هست. یک فضای مشخص باید آن‌قدر انعطاف‌پذیر طراحی‌شده باشد که بتواند به نیازمندی‌های مختلف در طول زمان پاسخ دهد، مثلاً باید امکان استفاده از این فضا برای یک دفتر کار، یک اتاق‌خواب یا یک اتاق نوجوان وجود داشته باشد.