خانه های سنتی ایرانی

با نگاهی به معماری سنتی ایرانی، نقش و جایگاه ویژه خانه به‌عنوان یک المان مهم در معماری آشکار می‌شود. این عناصر که دارای روش‌ها و تکنیک‌های مختلف ساخت و اجرا می‌باشند دارای ویژگی‌های متفاوتی بر اساس اقلیم و فرهنگ هر منطقه هستند. الگوهای به‌کاررفته در طراحی خانه‌های سنتی ایرانی تحت تأثیر عوامل مختلفی ازجمله اقلیم، فرهنگ و ... قرار دارد. یکی از این عوامل فرهنگ فردی و اجتماعی افرادی است که قبلاً در این خانه‌ها و اجتماعات اقامت داشته‌اند. چیدمان فضایی و سلسله‌مراتب، معماری داخلی و استفاده از تزیینات متناسب بافرهنگ و هویت ایرانیان، این خانه‌ها را از همتایان معاصر خود که صرفاً تا حد پناهگاه محدودشده‌اند متمایز می‌کند.

عناصر تزئینی متنوعی از قبیل آجرکاری، گچ کاری، کاشی‌کاری و آینه‌کاری فقط چند نمونه از آن است که اغلب در خانه‌های سنتی ایرانی مشاهده می‌شود و بسته به اقلیم، برخی از این عناصر تزئینی در محیط بیرونی سازه و سایر عناصر کم مقاومت که نمی‌توانند عوامل آب و هوایی را تحمل کنند، در طراحی داخلی خانه به کار گرفته‌شده است. در این مقاله به بررسی ویژگی‌های هنرهای تزئینی مورداستفاده در خانه‌های ایرانی می‌پردازیم که در دوره معاصر تقریباً فراموش‌شده‌اند.

خانه طباطبایی

استفاده از تزئینات در معماری قدیمی ایران موضوعی مداوم و با نوآوری‌های بزرگ بود. در مناطق مختلف و به دلیل عوامل مختلف اقلیمی، جغرافیایی و فرهنگی، ممکن است نمونه‌های مختلف و متعددی از استفاده از تزیینات در بناهای تاریخی و سنتی این کشور مشاهده کنیم. علاوه بر اهمیت عوامل اقلیمی که تأثیر ویژه‌ای در شکل‌گیری تزیینات مرتبط با معماری دارند، مسائل فرهنگی و محلی نیز در استفاده از تکنیک‌ها و موضوعات مختلف نقش مهمی دارند. استفاده از چندین روش تزئینی، تکنیک‌های ساختمانی، فرم‌های خاص و اشکال مختلف در مناطق مختلف این کشور پهناور نشانگر این واقعیت است که ایجاد تزیینات معماری موضوعی خلاقانه است که با معماری محلی هر منطقه همراه است.

از طرف دیگر، ازآنجاکه معماری داخلی به‌طور مستقیم با ویژگی‌های روحی و روانی انسان همراه است، عملکردهای داخلی به همراه ویژگی‌های رفتارهای انسانی در فضاهای داخلی (عمومی یا خصوصی) باید در طراحی مطلوب یک ساختمان موردتوجه قرار گیرد؛ بنابراین، طراح مجبور است هنگام طراحی فضای داخلی، با 2 مسئله سروکار داشته باشد: عملکرد آن فضا و تأثیری که آن فضا بر کاربران خود دارد. طراحی داخلی شامل طیف گسترده‌ای از عناصر و مؤلفه‌هایی از قبیل فرم، نور، رنگ، زمینه، کف، سقف، دیوار، عناصر کاربردی و تزئینی و مبلمان است.

این عناصر ابزاری برای کار طراح هستند و همه باید با روشی هماهنگ و مناسب در یک طراحی مناسب و مطلوب قرار بگیرند. به‌طورکلی، طراحی داخلی یک ساختمان مجموعه‌ای از دانش، فنون و هنرهایی است که از عناصر مربوطه مانند فرم، رنگ، زمینه و غیره برای بهینه‌سازی فضاها و دست‌یابی به کار آیی و عملکرد مناسب علاوه بر زیبایی معانی استفاده می‌کند.

خانه بروجردی‌ها

روش‌شناسی در این مقاله، روش تحقیق علاوه بر تحقیقات کتابخانه‌ای، توصیفی- تحلیلی است. هدف و ضرورت مطرح کردن این مسئله مانند بسیاری از هنرها و مهارت‌های دیگر، هنر معماری کم‌وبیش درگیر طراحی فضاهای بیرونی و ترکیب حجمی است. تکنیک‌های اجرایی معماری تفاوت چندانی باهنر معماری نداشت و مردم قبلاً آموزش عملی می‌دیدند و تجربه کسب می‌کردند تا زمانی که به سطوح بالایی از حرفه‌ای گری در طراحی انواع فضاها برسند.

اگرچه حرفه معماری به‌صراحت به رشته‌های جداگانه و تخصصی تقسیم‌نشده بود، اما واضح است که گروهی از معماران درزمینهٔ های خاصی مانند طراحی و ساخت مقرنس حرفه‌ای‌تر و ماهرتر بودند و تمایل داشتند که بیشتر درزمینهٔ تخصصی خود فعالیت کنند.

تزئینات به‌کاررفته در معماری هرگز از افراد مذهبی محیط پیرامون خود جدا نشده است. درنتیجه، یکی از نشانه‌های ورود به عرصه دینی و روانی یک جامعه، تزئیناتی بود که معنا و مفهوم خاص خود را بیان می‌کرد. ازآنجاکه بسیاری از ارزش‌های بادوام در معماری ایران درگذر زمان به فراموشی سپرده‌شده‌اند، احیای این مفاهیم می‌تواند گامی اساسی در اصلاح ساختارهای فعلی باشد. یکی از جنبه‌های نادیده گرفته‌شده در معماری ایرانی استفاده از تزیینات در فضاهای داخلی یک ساختمان است که معمولاً از اصول سنتی ساخت‌وساز ایرانی گرفته می‌شود.

یکی از وظایف طراحان داخلی مراجعه به سوابق این هنر در تاریخ ایران و استفاده از آموزه‌های آن در معماری معاصر است. بدیهی است اگر قوانین و اصول حاکم بر معماری داخلی اصیل ایرانی جایگزین دکوراسیون و تزئینات برگرفته از سایر کشورها شود، بخشی از فرهنگ و آداب‌ورسوم مردم این سرزمین احیا می‌شود. این مقاله با مرور متون و تاریخچه استفاده از هنرهای تزئینی، به بررسی برخی از جنبه‌های کاربرد این هنر در معماری قدیمی ایرانی می‌پردازد. تعریف هنرهای تزئینی در فارسی، تزیین برابر با کلمه آرایش است که به معنای زیباسازی یا اضافه کردن (اضافه کردن چیزی به چیز دیگری) است که در تضاد با پیرایش (حذف چیزی از چیز دیگر) می‌باشد.

البته معانی مختلفی از قبیل نظم، آماده‌سازی، استقرار، ساختمان و غیره برای آرایش ذکرشده است (معین، 1984). در فرهنگ لغت عربی به فارسی عمومی (احمد صباح : 598) آرایش به‌عنوان "آنچه برای زیباسازی استفاده می‌شود، آرایش کردن " تعریف‌شده است (صباح؟). در عربی، ساقه (Z Y N) در برابر ریشه (SH Y N) قرار دارد که به کارها یا فعالیت‌هایی اشاره دارد که نقص‌ها و کاستی‌ها را برطرف می‌کند.

(SH Y N) به همه‌چیزهایی که باعث شرم و عیب و نقص در انسان می‌شود اشاره می‌کند و باعث می‌شود مردم از او متنفر شوند (طباطبایی ؟). پیشینه تاریخی استفاده از تزیینات در معماری ایران مصریان باستان توجه زیادی به آرایش فضای داخلی خود می‌کردند. آن‌ها با استفاده از ترسیمات و مجسمه‌ها، فضای داخلی معابد و زیارتگاه‌های خود را غنی می‌کردند. از زمان دوره رنسانس که معماران برای تولید فضاهای مختلف معماری برای پیوستن به سایر هنرمندان رشد کردند، توجه به فضاهای داخلی اهمیت کمتری از کل ساختمان ندارد (پرادا ، 1978). در ایران توجه به فضاهای داخلی یک ساختمان همواره موردتوجه معماران بوده است.

در مجموعه عظیم تخت جمشید که برای ساخت‌وساز آن‌همه هنرمندان و کارگران ماهر به ایران آورده شدند، سنگ‌نگاری‌ها نقش مهمی در فضاهای داخلی دارند. علاوه بر شاهکارهای معماری، کاخ‌های عظیم هخامنشی در تخت جمشید و پاسارگاد ازنظر هنرهای تزئینی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. سنگ‌نگاری‌های موجود در این کاخ‌ها با نهایت دقت و توجه انجام‌شده و کل نکات ظریف روی سنگ‌نوشته شده است. در کنار سنگ‌نگاری، از کاشی مینای یزد نیز در تزئین کاخ‌ها استفاده‌شده است.

نمونه‌ای از چنین مواردی را می‌توان در تصویر سربازان جاوید در شهر شوش مشاهده کرد. ستون‌های بلند هخامنشی که دارای سرستون‌های عظیم هستند نیز برای اهداف تزئینی استفاده می‌شدند (پاپ ، 1987).

خانه آقازاده ابرکوه

استفاده از آجر در طول دوره سلجوقیان رایج شد و اشکال هندسی متنوع آجری مورداستفاده قرار گرفت. هنر آجرکاری و تزیین ساختمان با آجر در ایران در قرن پنجم هجری رایج شد. در کنار این تزئینات بسیار زیبای آجری، نشانه‌ها و نوشته‌های تزئینی با استفاده از آجر یکی از خواص معماری سلجوقی بود. شیشه‌های دوره اسلامی که مربوط به قرن اول هجری (قرن هفتم و هشتم میلادی) است نتیجه ادغام بین امپراطوری روم شرقی، پارتیا و ساسانی است.

وجود مواردی مربوط به قرن 5 تا اوایل قرن هفتم میلادی، اوج شیشه‌کاری را در دوره سلجوقی القا می‌کند. با توجه کشف شیشه در مناطق نزدیک به گرگان و نیشابور، خراسان و گرگان را می‌توان به‌عنوان مراکز تولید و ساخت شیشه در نظر گرفت.

از اوایل دوره اسلامی، استفاده از گچ در تزیینات معماری بسیار رایج بوده و معمولاً سطح ساختمان‌ها با گچ پوشانده شده و برای تزئین آن‌ها از گچ‌رنگی استفاده‌شده است. در قرن 5 هجری تحولاتی در شکل و ظاهر این گچ کاری‌ها حاصل شد که حاصل نوآوری و خلاقیت بود. در این دوره، گچ کاری ازنظر تنوع در اجرا به سطح حیرت‌انگیزی رسیده و تحولات مختلف و توسعه نیز در نحوه استفاده از گچ اتفاق افتاده است.

کم‌کم، گچ کاری با رشد عظیم آجرکاری در دوره سلجوقی جایگزین شد. بااین‌حال، چنین تغییراتی هرگز به معنای آن نیست که الگوی گچ موقعیت خود را ازدست‌داده، زیرا وجود گچ کاری‌های عظیم مانند گنبد علویان در همدان این واقعیت را تأیید می‌کند که گچ کاری در راستای آجرکاری پیشرفت کرده و توسعه‌یافته است. در زمان سلسله صفویه، تزئینات چوبی در ساختمان‌های غیرمذهبی نقش اصلی داشتند و بیشتر خطاطی‌ها و نقاشی‌های لاکچری در آن‌ها استفاده می‌شد. طراحی آن‌ها ارتباط تنگاتنگی باهنر مینیاتور دارد.

حکاکی و تراشکاری به‌ویژه درها و سقف‌ها هنر خاصی در این دوره بود. هنر کاشی‌کاری و شاهکارهای جذاب و درخشان گچ کاری در ایران پس از اسلام در دوران سلجوقیان و ایلخانیان آغاز شد و در دوره صفویه به اوج خود رسید. در بناهای این دوره سه نوع مهم از کاشی‌کاری حاکم است: کاشی تک‌رنگ، موزاییک یا کاشی معرق و کاشی هفت‌رنگ. بناهای دوره صفویه که با چنین انواع کاشی‌کاری تزئین شده‌اند، در کل جهان بی‌نظیر می‌باشند.

نکته جالب در مورد تزئینات داخلی و خارجی در ساختمان‌های سنتی ایرانی این است که چنین تزییناتی جزء جدایی‌ناپذیر ساختمان بوده و هرگز به‌عنوان یک عنصر اضافی موردتوجه قرار نمی‌گیرند؛ حتی چارچوب‌بندی و دکوراسیون به‌طور هم‌زمان در دوره خاصی انجام می‌شد. این توجه زیاد به آرایش و دکوراسیون، باعث افزایش کیفیت فضاهای مورداستفاده شد. معماری کویری ایران به‌ویژه خانه‌ها به دلیل هویت درون‌گرا، سرشار از نمونه‌های زیبا و دوست‌داشتنی از طراحی داخلی است که در آن ایجاد فضایی در تقابل با محیط کویری و القای حس سرزندگی و طراوت در داخل ساختمان هدف اصلی معماران سنتی در طراحی داخلی بوده است. استفاده از شیشه، آینه، گچ کاری و سایر هنرهای زیبا در دکوراسیون و چیدمان فضای مناسب همه ملاحظات زیبایی‌شناختی، اقلیمی و حتی مذهبی را در برگرفته است.

در دوره سلسله قاجار هنگامی‌که تعاملات فرهنگی و سیاسی با کشورهای خارجی رو به رشد شد، بیشتر به هنرهای زیبا توجه شد و معماری اروپایی جایگزین معماری ایرانی در برخی ساختمان‌های دولتی و برخی کاخ‌ها شد. نمونه‌های زیبایی از ساختمان‌های رنگارنگ، گچ کاری و آینه‌کاری را می‌توان در خانه‌های باقیمانده از سلسله قاجار در کاشان یافت. خانه بروجردی‌ها به‌عنوان یکی از بهترین آثار معماری ایران سرشار از نوآوری‌های هنرمندان سنتی ایرانی است (گدار ، 1979).

تزیینات به روایت پرتره‌های ایرانی

درحالی‌که فضاهای داخلی که در مکان‌های تاریخی باقی‌مانده‌اند، صرف‌نظر از تغییرات احتمالی در آن‌ها، موردبررسی و تحلیل قرار می‌گیرند، می‌توانیم به‌نوعی بفهمیم که چگونه فضاهای داخلی در کلیه بناهای تاریخی طراحی‌شده‌اند. بااین‌وجود، به یاد داشته باشید که مبلمان و الگوهای رفتاری در چنین مکان‌هایی دیگر وجود ندارد و بررسی رابطه بین معماری داخلی و الگوهای رفتاری دشوار است.

مینیاتورها یا پرتره‌های ایرانی را می‌توان تنها اسناد بصری دانست که اطلاعات ارزشمندی را در این زمینه به ما ارائه می‌دهد؛ زیرا اگرچه فضا و عناصر آن‌ها به‌صورت آینه مانند منعکس نمی‌شود، اما بعضی از قسمت‌های فضا به‌صورت تکی یا در ترکیب با فضاهای دیگر و در بعضی موارد فضاهای انتزاعی متناسب با موضوع و اهمیت پرتره نشان داده می‌شوند. بااین‌حال، هنوز هم به عناصر یا فضاهایی که وجود دارند اشاره دارد.

روش‌های ترسیم سه‌بعدی ایرانی به برخی قسمت‌ها و عناصر فضا کمک می‌کند، درحالی‌که سایر قسمت‌ها توجه کمتری را به خود جلب می‌کردند. همان‌طور که مشاهده می‌شود، سقف فضاهای معماری به‌ندرت در نقاشی‌ها کشیده می‌شود، اما کف، دیوارها و عناصر موجود در آن معمولاً کاملاً نمایان است.

ساختار فضای داخلی و چارچوب اصلی طراحی آن از عناصر باربر آن پیروی می‌کند. به‌عنوان‌مثال، می‌توانیم به ساختار یک اتاق اشاره‌کنیم که در آن تعدادی ستون در دو طرف اتاق در زیر قسمت‌هایی از گنبد قرار داشته که به‌صورت ستون عمل می‌کردند و یک دیوار جداکننده بین آن‌ها ساخته‌شده بود به‌طوری‌که در مناطق کم‌عمق آن قفسه‌های کوچکی برای قرار دادن چیزها وجود داشت.

سازمان ساختاری اتاق را نیز می‌توان از این طریق توصیف کرد: 2 دیواری که عمود بر حیاط بودند عملکردی باربر داشتند. به‌منظور تحمل کردن مقداری از وزن آن‌ها، قفسه‌هایی در قسمت‌هایی که وزن کمتری دارند برای دیوار سبک‌تر و همچنین استفاده از فضای خالی آن‌ها حفرشده است. پنجره‌ها در سطوح مجاور و موازی با حیاط قرار داده‌شده بود. بر اساس نوع اتاق یا سالن و بزرگی و اهمیت آن، انواع مختلفی از پنجره‌ها مورداستفاده قرارگرفته است.

پاسنگ یا قسمت‌های پایین‌دیواره‌ای ایوان با کاشی پوشانده شده بودند تا در برابر فرسایش مقاومت بیشتری داشته باشند. بر اساس برخی اسناد، پس از سلسله تیموری و به‌ویژه در دوره صفویه از نقاشی‌های دیواری برای تزئین فضاهای داخلی استفاده‌شده است. از کاشی و آجر برای پوشاندن سطح دیوارهای برخی ایوان‌ها استفاده‌شده است. کف اتاق‌های ساده با آجر پوشانده شده بود، اما از کاشی‌کاری برای پوشاندن کف سالن‌ها و ایوان‌ها استفاده‌شده است. فرش‌ها معمولاً در کف اتاق‌ها و سالن‌ها قرار می‌گرفتند و افراد روی آن‌ها می‌نشستند.

افراد عالی‌رتبه یک بالشتک را روی فرشی که روی زمین گذاشته بودند قرار می‌دادند و روی آن تکیه می‌دادند. پادشاهان، اربابان و افراد عالی‌رتبه در مراسم ویژه روی یک‌تخت مخصوص می‌نشستند و سایر افراد معمولاً روی زمین می‌نشستند. در برخی پرتره‌ها مشاهده‌شده است که اگر یک یا 2 مهمان عالی‌رتبه در یک مهمانی حضور داشتند، نوعی صندلی کرسی مانند برای آن‌ها استفاده می‌شد. 

تأثیرات روان‌شناختی نور بر انسان‌ها

عوامل مختلفی در یک محیط ساخته‌شده بر وضعیت روحی و عاطفی کاربر تأثیر می‌گذارد. شدت نور و رنگ 2 عاملی هستند که بر عملکرد کاربر در آن مکان تأثیر می‌گذارند. درحالی‌که واضح است که انسان می‌تواند خود را در محیط‌های مختلف وفق دهد، همچنین استدلال می‌شود که اگر انسان در شرایط خاصی قرار نگیرد، هیچ خلاقیتی یا رفاه اجتماعی حاصل نمی‌شود. به گفته برخی محققان، نور می‌تواند نقش مهمی در تقویت درک ویژه، فعالیت و تنظیم خلق‌وخو داشته باشد (نادین ، 2006). نور باید در فرد و فضا حالتی ایجاد کند که با خواسته‌ها و انتظارات او سازگار باشد. نور ساعت بیولوژیکی انسان را با روز، شب و گردش فصول تنظیم می‌کند. کمبود نور طبیعی می‌تواند منجر به اختلالات در سیستم عصبی اتونومی، از دست دادن انرژی، خستگی، تمایل به‌تنهایی و اختلالات متابولیسمی شود. از طرف دیگر ثابت‌شده است که نوردرمانی می‌تواند به روند درمان کمک کند.

استفاده از نور و رنگ طبیعی در فضاهای خصوصی و عمومی معماری سنتی ایران

در ایران معماری مستقیماً با امور مذهبی، فرهنگی و عرفانی مرتبط است. این امور با کارکردهای مختلف به‌طور جداگانه در فضاهای عمومی (مساجد و مدارس سنتی) یا خصوصی (خانه) مشاهده می‌شود؛ بنابراین، کیفیت معماری در این مکان‌ها کاملاً متفاوت بوده است. پیکربندی‌های معماری از طریق روشن کردن سطوح منسجم ایجاد می‌شود. پنجره‌های سقفی نوع خاصی از نورپردازی را ایجاد می‌کنند که خود جزئی جدانشدنی از فضای حجمی است. این دهانه‌ها مستقیماً با سازه، دیوارها و حجم‌ها در ارتباط هستند. نور از طریق نورگیر عمودی به‌طور عمودی وارد می‌شود و با کل فضا که از اهمیت سمبولیک برخوردار است، ارتباط و انسجام ایجاد می‌کند. در معماری ایران، استعاره نور معانی متافیزیکی را ایجاد می‌کند که نور الهی همیشه در آن حضور دارد.

نور همیشه نعمت از آسمان، حقیقت و تحقق بهشت است، حتی اگر در تاریکی یا سایه پنهان باشد. از نور و سایه برای درک فضا استفاده می‌شود، درحالی‌که آن‌ها هرگز در تضاد واقعی با یکدیگر نیستند. طبقه‌بندی استراتژی‌های مختلف نورپردازی و نحوه عبور نور از ساختمان‌ها در معماری سنتی با 3 اصطلاح خلاصه می‌شود: نظم فضایی ساختمان، انواع مختلف بازشوها یا جداکننده‌ها یا چیزهای دیگر که شفاف نیستند اما به ورود نور کمک می‌کنند (آیوازیان ، 2005).

نتیجه‌گیری

جایگاه هنرهای تزئینی در معماری ایرانی ریشه در تلفیق فرهنگ، دین و هنر ایرانی دارد که باگذشت زمان تکامل می‌یابد. استفاده از عناصر طبیعی در معماری ایرانی بیشتر روشی استعاری است. شکوه و زیبایی معماری ایران به‌ویژه در دوره اسلامی بستگی به تزئینات آن دارد. استفاده از انواع تزیینات از قبیل آجرکاری، گچ کاری، کاشی‌کاری، آینه‌کاری و نقاشی در کل دوره اسلامی رایج بوده و مطابق با امکانات هر دوره پیشرفت کرده است. نور و انکسار رنگ ناشی از نور در فرهنگ اسلامی برای ایجاد فضاهای برجسته و مفاهیم خاص در مکان‌ها مورداستفاده قرارگرفته است.

در معماری سنتی و فرهنگ اسلامی، نور نمادی از خدا و نور الهی است. در خانه‌های سنتی ایرانی، از رنگ‌ها صرفاً برای تزئین استفاده نمی‌شود؛ بلکه از عناصر دیگری نیز به‌جای رنگ استفاده می‌شود تا محیط رنگارنگ شود و استفاده از آینه‌های شکسته رنگ محیط را به فضاهای داخلی منعکس می‌کند. نور با تأثیرات مختلف بر فضای روانی و اجتماعی یک فرد در زندگی او تأثیر می‌گذارد. طیف گسترده‌ای از نور اعم از جسمی یا معنوی به‌طور آگاهانه در معماری سنتی ایرانی مورداستفاده قرار می‌گیرد. استفاده از تزئینات در خانه‌های ایرانی نیز به‌غیراز عملکرد تزیینی، اهداف محافظتی و عایق‌کاری نیز دارد.

علاوه بر مباحث محافظتی، وجود تزئینات در خانه‌های ایرانی که مکانی برای آسایش روحی و جسمی است نیز به‌عنوان یک کاتالیزور عمل می‌کند. حضور تصاویر آرامش‌بخش به همراه حرکت ملایم نقاشی‌های اسلامی در دستیابی به این هدف تأثیر بسیاری داشت. در حقیقت خانه‌های ایرانی مکانی برای رشد روحیه و آرامش جسمی می‌باشند.